Tarakçı ve arkadaşları ağır hakaret ve işkenceye uğradılar.
Seyyar İstiklal Mahkemesi tarafından Sabit Tarakçıoğlu, Şaban Koliva, Yakup Peçe, Hacı Hasan Efendi, Kadir Koliva, Muhammet Peçe, Hafız Mahmut Kamburoğlu ve Hasan Külünkoğlu için idam cezası verildi.
10 Aralık 1925 tarihinde başlayıp 14 Aralık tarihinde neticelenen, seksen celse süren Rize’deki İstiklal Mahkemesi sonucu idam cezasına çarptırılan Sabit Tarakçı ve yedi arkadaşı yargılamanın sonuçlanmasından iki saat sonra Rize Dalyan Camii önünde infaz edilen idamlardan sonra aynı yerde deniz kenarında defnedildiler. İdamlardan üç buçuk ay sonra Sabit Tarakçı’nın naaşı ailesi tarafından gece yarıları gizlice bulunduğu yerden alınarak Güneysu’daki aile kabristanlığına taşınmıştır.
Aynı olayda jandarmayı vuran, Ağreyimoğlu Mahmut, sırf ağaların adamı olduğundan ceza almadı.
Not:1924 te olaydan önce Potomya (Merkez), Setoz (Ortaköy), Kuruloz (Adacami), Kamboz (Selamet), Pilihoz (Dumankaya), Kaluharaf (Kiremitköy) ve Mişona (Pazarköy) Medreseleri kapatıldı.
Not:Osman MATARACI'NIN anlattıkları :Şapka İsyanını yaşayan insanlardan birisi de Osman MATARACI’ dır.Şapka İsyanı meydana geldiğinde daha beş yaşındadır. Şapka Kanunu çıktığı anda amcası Mehmet MATARACI İstanbul’dan 10 adet şapka aldırır.O sıralar amcasının evinde yaşamakta olan Osman MATARACI, bahçıvanları Ahmet’le birlikte başlarında şapka olduğu halde babasının yanına gider. Bu duruma çok kızan babası Osman MATARACI’ yı ve bahçıvanları Ahmet’i bastonuyla döver.ikisini de geriye, kardeşinin evine gönderir. Sonrası mı? İsterseniz gelişen olayların gerisini bizzat Osman MATARACI’NIN ağzından çıkan şekilde okuyalım: “O sıralar Rize’de ortalık süt limandı. Vilayette hiçbir isyan belirtisi yoktu. Hamidiye geldi ve dağları topa tuttu. Sonra Hamidiye kumandanı Valiyle görüştü. Birkaç gün sonra, Şimdiki Ses Sineması Binasında İstiklal mahkemesi kuruldu ve idam kararları çıktı. Tan otelinin önünde üç kişi, iskelenin başında iki, ve şimdiki Belediye Parkında üç kişi daha asıldı.”
Not:Ahmet KANBUROĞLUnun anlattıkları: Erzurum da çıkan isyan sonrası yargılananların infazını görenlerden biri de Ahmet KANBUROĞLU’ dur. Rize’ye döndüğünde, köy ağası olan babası Ali Bey’i etrafına gençleri toplayıp onlara şapkaya karşı çıkılması gerektiğini anlatırken bulan Ahmet KANBUROĞLU, babasına: “ben Erzurum’da yaşananlara şahit oldum, gittiğiniz yol iyi bir yol değil, sen gençleri kandırmaya çalışma, hepiniz toprak kokuyorsunuz” der. Oğlunun kendisine karşı çıkmasına çok kızan Ali Bey Ağa: “Sen benim oğlum değilsin, bak kardeşin Fazlı senden daha küçük olmasına rağmen senden daha yürekli” diyerek Erzurum’dan hasta dönen Ahmet KANBUROĞLU’ nu tersler. Fazlı KANBUROĞLU’ nun yaşı ise daha on yedidir. Şapka isyanı sonrası Ali Bey’in evine baskın düzenleyen asker, isyanı benimsemeyip isyana katılmayan Ahmet KANBUROĞLU’nu tutuklar. Haksız olan bu tutuklamanın nedeni, aslında isyana Ahmet’in katıldığı fakat onu ceza almaktan kurtarabilmek için yaşı küçük olan Fazlı KANBUROĞLU’ nun isyana katıldığının söylenerek Ahmet KANBUROĞLU’ nu ceza almaktan kurtarmak olduğunun düşünülmesidir. Sonuçta Ahmet KANBUROĞLU yargılanır ve On Beş yıl hapis cezasına çarptırılır. 4,5 yıl cezasını çektikten sonra affedilir.
Cumhuriyet’in ilanından 63 yıl sonra İlçe hüviyetine sahip olabilecek olan Güneysu da başlayan isyanın haberini alan ve 1923 -1926 yılları arasında görev yapan zamanın Rize Valisi Mehmet Hurşit Bey vakit kaybetmeden durumu telgrafla Ankara’ya bildirir.Valinin çektiği telgraf sonrası, Hamidiye kruvazörü Rize açıklarına gelip dağları topa tutar. Olayın ilginç yanı ise Hamidiye kruvazörü dağları topa tuttuğu zaman, Rize de devam etmekte olan bir isyan yoktur.
Necip Fazıl KISAKÜREK’ e göre Güneysu’ dan şehir merkezine yürüyen insanların da çoğu kendi teslim olur. (Necip Fazıl, isyana katılan insanları “şapka giymek istemiyoruz diyen ve her türlü fiili isyan davranışından çekingen; seyirci vede isyana körü körüne katılan 80 – 100 kişilik kalabalık” olarak tanımlar, ve bunu Son Devrin Din Mazlumları isimli kitabında açıkça belirtir) Teslim olanlar hiç vakit kaybedilmeden İstiklal Mahkemelerine çıkartılır ve Takrir-i Sükun Kanunu doğrultusunca yargılanır. Yargılama sonucunda sekiz idam kararı çıkar, onlarca insan da Sinop ve Adana’da ki cezaevlerine gönderilir.
30 Aralık 1925 tarihli cumhuriyet gazetesi idam edilen 8 kişinin resimlerini yayınladıktan sonra bu konuda şu haberi geçer:“Rize’den matbaamıza yazılıyor: Köy İmamlarını ve bazı mürtecilerin teşviki ile 25-26 teşrinisinde başlayan isyan, Cumhuriyetin azm ve savleti neticesinde süratle bastırıldı. Bu isyan hareketinin seri bir şekilde bastırılmasında fedakar vali Hurşit Bey ile Jandarma Kumandanı Binbaşı Yusuf Bey’in büyük himmet ve gayreti vardır.”
Teslim olanlardan; Alihocaoğlu Sabit, (Muço) Mehmet PEÇE, (Latibeyoğlu) Arslan PEÇE, Yakup Çavuş PEÇE, Kadir KOLİVAOĞLU, Hafız Şaban KOLİVA, (Kofa)Hasan KÜLÜNK VE Mahmut KANBUROĞLU’ nun idam kararları çıkar, ve cezaları bir gün sonra infaz edilir. Necip Fazıl’a göre idam kararının çıkmasında Güneysu’ daki karakol çavuşunun etkisi büyük olur. İsyancıların ilk olarak karakola yürümesi sonrası karakol çavuşu isyanı yatıştırmak amacıyla: “ben sizin yanınızdayım” der. Sonrasında ise idam edilen sekiz kişiyi İstiklal Mahkemesinde teşhis eder. Mahmut KANBUR ’a göre İstiklal Mahkemelerinde yargılanan kişilere kendilerini savunma hakkı tanınmaz. Zaten Hafız Şaban, Yakup Çavuş ve Kofa Hasan dışındaki idam edilen insanlar kendi isimlerini dahi okuyup yazmaktan aciz, cahil kişilerdir. Eğer şapka isyanında suçlu aranacaksa bu, isyanın çıkış nedenini yeterince araştırmadan isyanı Ankara’ya bildiren zamanın valisi ve gençleri kışkırtan cami hocalarıdır.
Halkı kışkırtan Potomya Merkez Camisi İmamı Hacı Sabit Civelek Efendi’nin kendini kurtarması:tipik bir kemalist adaletsizliği:
İstiklal Mahkemesinin dört hakimi vardır ve hepsinin de ismi Ali’dir.(Kel Ali, Kılıç Ali, Ali Galip ve Ali Necip) Mahkeme Mübaşiri’nin adı da Ali CİRİKOĞLU. Mahkeme kapısında Laiksel Mahkemesi, içerisinde de Takrir-i Sükun Kanunu yazar. Bu noktada Mahmut KANBUR’ un söyledikleri çok ilginç:İmam Hacı Sabit Civelek, Mahkeme heyetine; "ben, elli sene Potomya ’da hocalık yaptım. Hiç ecelinden ölen bir adan yumadım. Hep kanlı gömlek yıkadım. Bu insanlar benim dediğimi yapmaz ki ben bu insanları isyan ettireyim "der ve eline aldığı bir fötr şapkayı öpüp başına takar! Bu sayede Hacı Sabit CİVELEK ceza almaktan kurtulur.
Başka bir kaynak:
Şapka Kanunu kabul edildi.
Türkiye’de bu kanuna karşı isyanın çıktığı yerlerden biri de Başbakan Erdoğan’ın ailesinin yaşadığı Rize/Potomya (Güneysu) idi. Potomya Ulu Cami imamı Hafız Şaban Hoca’nın liderlik yaptığı ayaklanmaya Muhtar Yakup da katılıyor. Şeriatın korunması için Rize’yi basmayı, hapishaneyi boşaltmayı, hükümet konağını ele geçirmeyi hedefliyorlar. Ve önce Potomya’daki Jandarma Karakolu’nu basıyorlar. Karakol komutanı Onbaşı’yı asmak istiyorlar. Onbaşı “Ben de sizdenim” deyince canını kurtarıyor.
Bu arada halkı tahrik etmek için Peçeli Mehmet, “Ey ahali Ankara ihtilal içindedir. Mustafa Kemal üç yerinden yaralandı. İsmet Paşa ortadan kaldırıldı. Dindar paşalarımız hükümeti ellerinden aldılar. Şeriat kurtarılıyor. Korkulacak bir şey kalmamıştır” diye halka konuşma yapıyor. Halk galeyana geliyor, “Şapka giymeyeceğiz, askere de gitmeyeceğiz” diye bağırıyorlar.
Ayaklanmanın asıl meselesi bir yıl önce 17 Eylül 1924’te Rize’ye gelen Mustafa Kemal’in tüm ricalarına rağmen medreselerin bir daha açılmayacağını söyleyip, din hocalarının işsiz kalmasına sebep olan icraatıydı. Üstelik askerlikten de muaf olmayacaklardı. Sıradan vatandaş olmayı kabul edememişlerdi. Rize Valisi Hurşit Bey Potomya’da olanları Ankara’ya bildiriyor. Sonuçta isyan bastırılıyor.
143 kişi tutuklanıyor.
İstiklal Mahkemesi önüne çıkarılıyor. Mahkeme Başkanı Afyon milletvekili Ali Çetinkaya, mahkeme üyeleri, Gaziantep milletvekili Kılıç Ali, Aydın milletvekili Reşit Galip ve Rize milletvekili Ali Zırh.
Karar veriliyor: 8 idam, 14 kişi 15 yıl, 22 kişi 10 yıl, 19 kişi 5 yıla mahkum ediliyor. 80 kişi beraat ediyor.
Rize şapka isyanıyla ilgili İstiklal Mahkemesi kararı ve bu 143 kişinin adı TBMM arşivinde vardır.
ATATÜRK'E SUİKAST
ZİYA HURŞİT :
14 Haziran gecesi Mustafa Kemal’e suikast girişiminde bulunacaklardan, ulusal bağımsızlık savaşında Mustafa Kemal’in yanında yer almış olan Kadı Hurşit’in oğlu da vardı. Mustafa Kemal, ""babasının hizmetlerinden ötürü"", 1920’de Büyük Millet Meclisi’ne Rize Milletvekili olarak Ziya Hurşit’i seçtirmişti.
14 Haziran akşamı, İsmet Paşa, İzmir’den aldığı telgraflarla suikast olayını öğrenmişti. Gece yarısına doğru, Maraş Milletvekili Nurettin Bey’in evinde kalmış olan İstiklâl Mahkemesi savcı ve yargıçları, gece yarısı,"" İsmet Paşa’nın kendilerini, İçişleri Bakanlığı’nda beklediğini öğrendiler."" İsmet Paşa, onlara, suikast ile ilgili İzmir valisinin mektubunu gösterdi.İlk iş olarak kapatılmış olan Terakkiperver Cumhuriyet Partili milletvekillerinin tümünün nerede olurlarsa olsunlar, tutuklanmalarına, evlerinin aranmasında bulunan belgelerin İzmir’e gönderilmesine karar verildi. İstiklâl Mahkemesi acele İzmir’e hareket etti.
1890 yılında, Çamlıhemşin, Rize’de dünyaya geldi. Kürdoğlu ailesine mensup olan Hurşit Bey, gemi inşaası ve radyo operatörlüğü konusunda Gdansk, Almanya’da eğitim gördü ve eğitimini tamamlamasının ardından Osmanlı’ya geri döndü.
Kurtuluş Savaşı’na gönüllü olarak katılan Hurşit Bey, savaşın ardından Trabzon Delegesi olarak Erzurum Kongresi’ne katıldı. 1920 yılında ise Lazistan (rize’yi temsilen)milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne katıldı ve Yozgat İstiklal Mahkemesi’nin üyesi olarak görev aldı.
(T.C BAŞBAKANLIK ATATÜRK DİL TARİH KURUMU ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ SİTESİNDEN ALINTIDIR)
 |
| Dalyan camii önü |
 |
| Dalyan camii yanından geçen dere. Kâzım Karabekir ile birlikte Rize’ye gelen, yetim çocukların üzerinden geçtikleri köprünün yerinde günümüzde Türkiye Elektrik Kurumu Rize Müdürlüğü binası vardır. Sabit Tarakçı ve arkadaşları, idam edildikten sonra fotoğrafta okla gösterilen yere defnedilmişlerdi. (Rize, 1922) |
 |
| Cumhuriyet Gazetesi, 25 Kanun-u Evvel 1925 Çarşamba tarihli İstiklal Mahkemesi kararı ile idam edilen Rizeliler: Hoca Şayan, Yakup Çavuş, Hasan Ağa, Kadir Ağa, Peçelerden Mehmet, Kalyoncu Mahmut, Tarakçı Sabit, Peçeoğlu Arslan Çavuş’un fotoğrafını yayınlıyor ve “Rize’de sükûn tamamen ahvet etti” başlığını atıyordu. |
 |
| Mahkeme heyeti |
Aynı olay başka bir kaynaktan şöyle anlatılır:
İsyanın çıkış noktası: Güneysu (eski adıyla Potomya) Rize’den 13 Kilometre uzakta bir nahiyedir. Bu dönemde nahiyeye bağlı köylerde ağalık düzeni hakimdir, çay yoktur, halkın geçim kaynağı sadece mısırdır, doğal bitki örtüsünü yarı yarıya komar ağaçları ve de diğer ağaç çeşitleri oluşturur.Cumhuriyet’in ilanından 63 yıl sonra İlçe hüviyetine sahip olabilecek olan Güneysu da başlayan isyanın haberini alan ve 1923 -1926 yılları arasında görev yapan zamanın Rize Valisi Mehmet Hurşit Bey vakit kaybetmeden durumu telgrafla Ankara’ya bildirir.Valinin çektiği telgraf sonrası, Hamidiye kruvazörü Rize açıklarına gelip dağları topa tutar. Olayın ilginç yanı ise Hamidiye kruvazörü dağları topa tuttuğu zaman, Rize de devam etmekte olan bir isyan yoktur.
Necip Fazıl KISAKÜREK’ e göre Güneysu’ dan şehir merkezine yürüyen insanların da çoğu kendi teslim olur. (Necip Fazıl, isyana katılan insanları “şapka giymek istemiyoruz diyen ve her türlü fiili isyan davranışından çekingen; seyirci vede isyana körü körüne katılan 80 – 100 kişilik kalabalık” olarak tanımlar, ve bunu Son Devrin Din Mazlumları isimli kitabında açıkça belirtir) Teslim olanlar hiç vakit kaybedilmeden İstiklal Mahkemelerine çıkartılır ve Takrir-i Sükun Kanunu doğrultusunca yargılanır. Yargılama sonucunda sekiz idam kararı çıkar, onlarca insan da Sinop ve Adana’da ki cezaevlerine gönderilir.
30 Aralık 1925 tarihli cumhuriyet gazetesi idam edilen 8 kişinin resimlerini yayınladıktan sonra bu konuda şu haberi geçer:“Rize’den matbaamıza yazılıyor: Köy İmamlarını ve bazı mürtecilerin teşviki ile 25-26 teşrinisinde başlayan isyan, Cumhuriyetin azm ve savleti neticesinde süratle bastırıldı. Bu isyan hareketinin seri bir şekilde bastırılmasında fedakar vali Hurşit Bey ile Jandarma Kumandanı Binbaşı Yusuf Bey’in büyük himmet ve gayreti vardır.”
Teslim olanlardan; Alihocaoğlu Sabit, (Muço) Mehmet PEÇE, (Latibeyoğlu) Arslan PEÇE, Yakup Çavuş PEÇE, Kadir KOLİVAOĞLU, Hafız Şaban KOLİVA, (Kofa)Hasan KÜLÜNK VE Mahmut KANBUROĞLU’ nun idam kararları çıkar, ve cezaları bir gün sonra infaz edilir. Necip Fazıl’a göre idam kararının çıkmasında Güneysu’ daki karakol çavuşunun etkisi büyük olur. İsyancıların ilk olarak karakola yürümesi sonrası karakol çavuşu isyanı yatıştırmak amacıyla: “ben sizin yanınızdayım” der. Sonrasında ise idam edilen sekiz kişiyi İstiklal Mahkemesinde teşhis eder. Mahmut KANBUR ’a göre İstiklal Mahkemelerinde yargılanan kişilere kendilerini savunma hakkı tanınmaz. Zaten Hafız Şaban, Yakup Çavuş ve Kofa Hasan dışındaki idam edilen insanlar kendi isimlerini dahi okuyup yazmaktan aciz, cahil kişilerdir. Eğer şapka isyanında suçlu aranacaksa bu, isyanın çıkış nedenini yeterince araştırmadan isyanı Ankara’ya bildiren zamanın valisi ve gençleri kışkırtan cami hocalarıdır.
Halkı kışkırtan Potomya Merkez Camisi İmamı Hacı Sabit Civelek Efendi’nin kendini kurtarması:tipik bir kemalist adaletsizliği:
İstiklal Mahkemesinin dört hakimi vardır ve hepsinin de ismi Ali’dir.(Kel Ali, Kılıç Ali, Ali Galip ve Ali Necip) Mahkeme Mübaşiri’nin adı da Ali CİRİKOĞLU. Mahkeme kapısında Laiksel Mahkemesi, içerisinde de Takrir-i Sükun Kanunu yazar. Bu noktada Mahmut KANBUR’ un söyledikleri çok ilginç:İmam Hacı Sabit Civelek, Mahkeme heyetine; "ben, elli sene Potomya ’da hocalık yaptım. Hiç ecelinden ölen bir adan yumadım. Hep kanlı gömlek yıkadım. Bu insanlar benim dediğimi yapmaz ki ben bu insanları isyan ettireyim "der ve eline aldığı bir fötr şapkayı öpüp başına takar! Bu sayede Hacı Sabit CİVELEK ceza almaktan kurtulur.
Başka bir kaynak:
Şapka Kanunu kabul edildi.
Türkiye’de bu kanuna karşı isyanın çıktığı yerlerden biri de Başbakan Erdoğan’ın ailesinin yaşadığı Rize/Potomya (Güneysu) idi. Potomya Ulu Cami imamı Hafız Şaban Hoca’nın liderlik yaptığı ayaklanmaya Muhtar Yakup da katılıyor. Şeriatın korunması için Rize’yi basmayı, hapishaneyi boşaltmayı, hükümet konağını ele geçirmeyi hedefliyorlar. Ve önce Potomya’daki Jandarma Karakolu’nu basıyorlar. Karakol komutanı Onbaşı’yı asmak istiyorlar. Onbaşı “Ben de sizdenim” deyince canını kurtarıyor.
Bu arada halkı tahrik etmek için Peçeli Mehmet, “Ey ahali Ankara ihtilal içindedir. Mustafa Kemal üç yerinden yaralandı. İsmet Paşa ortadan kaldırıldı. Dindar paşalarımız hükümeti ellerinden aldılar. Şeriat kurtarılıyor. Korkulacak bir şey kalmamıştır” diye halka konuşma yapıyor. Halk galeyana geliyor, “Şapka giymeyeceğiz, askere de gitmeyeceğiz” diye bağırıyorlar.
Ayaklanmanın asıl meselesi bir yıl önce 17 Eylül 1924’te Rize’ye gelen Mustafa Kemal’in tüm ricalarına rağmen medreselerin bir daha açılmayacağını söyleyip, din hocalarının işsiz kalmasına sebep olan icraatıydı. Üstelik askerlikten de muaf olmayacaklardı. Sıradan vatandaş olmayı kabul edememişlerdi. Rize Valisi Hurşit Bey Potomya’da olanları Ankara’ya bildiriyor. Sonuçta isyan bastırılıyor.
143 kişi tutuklanıyor.
İstiklal Mahkemesi önüne çıkarılıyor. Mahkeme Başkanı Afyon milletvekili Ali Çetinkaya, mahkeme üyeleri, Gaziantep milletvekili Kılıç Ali, Aydın milletvekili Reşit Galip ve Rize milletvekili Ali Zırh.
Karar veriliyor: 8 idam, 14 kişi 15 yıl, 22 kişi 10 yıl, 19 kişi 5 yıla mahkum ediliyor. 80 kişi beraat ediyor.
Rize şapka isyanıyla ilgili İstiklal Mahkemesi kararı ve bu 143 kişinin adı TBMM arşivinde vardır.
ATATÜRK'E SUİKAST
ZİYA HURŞİT :
14 Haziran gecesi Mustafa Kemal’e suikast girişiminde bulunacaklardan, ulusal bağımsızlık savaşında Mustafa Kemal’in yanında yer almış olan Kadı Hurşit’in oğlu da vardı. Mustafa Kemal, ""babasının hizmetlerinden ötürü"", 1920’de Büyük Millet Meclisi’ne Rize Milletvekili olarak Ziya Hurşit’i seçtirmişti.
14 Haziran akşamı, İsmet Paşa, İzmir’den aldığı telgraflarla suikast olayını öğrenmişti. Gece yarısına doğru, Maraş Milletvekili Nurettin Bey’in evinde kalmış olan İstiklâl Mahkemesi savcı ve yargıçları, gece yarısı,"" İsmet Paşa’nın kendilerini, İçişleri Bakanlığı’nda beklediğini öğrendiler."" İsmet Paşa, onlara, suikast ile ilgili İzmir valisinin mektubunu gösterdi.İlk iş olarak kapatılmış olan Terakkiperver Cumhuriyet Partili milletvekillerinin tümünün nerede olurlarsa olsunlar, tutuklanmalarına, evlerinin aranmasında bulunan belgelerin İzmir’e gönderilmesine karar verildi. İstiklâl Mahkemesi acele İzmir’e hareket etti.
1890 yılında, Çamlıhemşin, Rize’de dünyaya geldi. Kürdoğlu ailesine mensup olan Hurşit Bey, gemi inşaası ve radyo operatörlüğü konusunda Gdansk, Almanya’da eğitim gördü ve eğitimini tamamlamasının ardından Osmanlı’ya geri döndü.
Kurtuluş Savaşı’na gönüllü olarak katılan Hurşit Bey, savaşın ardından Trabzon Delegesi olarak Erzurum Kongresi’ne katıldı. 1920 yılında ise Lazistan (rize’yi temsilen)milletvekili olarak Türkiye Büyük Millet Meclisi’ne katıldı ve Yozgat İstiklal Mahkemesi’nin üyesi olarak görev aldı.
(T.C BAŞBAKANLIK ATATÜRK DİL TARİH KURUMU ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ SİTESİNDEN ALINTIDIR)
